Του Δρ. Γιώργου Καμπουράκη*
Κατά παράδοση το μέλλον της Ανθρωπότητας είναι αντικείμενο της θεολογίας. Σε όλες τις θρησκείες υπάρχουν οι σχετικές δογματικές εσχατολογικές αφηγήσεις. Φιλόσοφοι όπως οι Κάντ, Χέγκελ και Μάρξ πραγματεύονται αυτές τις αφηγήσεις στις θεωρήσεις τους, και βέβαια οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας αντλούν από αυτές «εμπνευσμένες» ιστορίες για το πώς θα συμβεί το τέλος. Εξαιρώντας την εκπαιδευτική χρησιμότητα, των φοβικών και ενοχικών προτροπών, ώστε να ευοδωθούν τα σχέδια εξουσίας των «ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων», οι εσχατολογικές καταγραφές χρησιμεύουν και ως προβολές της κοινωνικής (συλλογικής) αυτοσυντήρησης που καταγράφεται περιστασιακά ως «υπερεγώ», και ευκαιριακά για την τεκμηρίωση (κινητοποίηση) ιδεολογικών προ-ταγμάτων.
Στο βαθμό που οι κυριολεκτικές ή συμβολικές προβλέψεις του αγνώστου μέλλοντος, γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης στα πλαίσια του φαντασιακού, δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε θετικά ή αρνητικά τις προθέσεις όσων τις χρησιμοποιούν, με την ίδια λογική που επιτρέπει τον «άρχοντα των δακτυλιδιών» ή ιστορίες με δράκους. Παρά ταύτα, ενώ η δίκη προθέσεων είναι μη επιτρεπτή στο ατομικό επίπεδο του δημιουργού, είναι αναπόφευκτη όταν οι εσχατολογικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται ως εργαλεία ευθυγράμμισης της κοινωνικής βούλησης προς μη δημοκρατικές επιταγές.
Όμως αν το μέλλον είναι ότι ακολουθεί το παρόν, κατ’ αναλογία με το παρελθόν που προηγείται, τότε και σύμφωνα με την μοντέρνα φιλοσοφία(1) το παρόν ως «τώρα», μπορεί να νοηθεί μόνο ως μετάβαση από το πριν στο μετά. Είναι αυτό που θα λέγαμε στα μαθηματικά «απειροστό», ποσότητα δηλαδή πάντα μικρότερη, από αυτή που μπορούμε να φανταστούμε ως μικρότερη. Ακόμη, τοποθετημένο το «τώρα» εντός χρόνου και δεδομένου ότι η «σκέψη» απαιτεί ενδεχομένως λίγο, αλλά όχι μηδενικό, χρόνο για να δημιουργηθεί-συνειδητοποιηθεί μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως το παρόν είναι οριακά παρελθόν. Με την ίδια όμως επιχειρηματολογία μπορούμε να δεχθούμε πως το παρόν είναι η πραγμάτωση του μέλλοντος. Ότι, δηλαδή, το μέλλον είναι η μαμή(1) για το παρόν. Αυτή η δεύτερη θεώρηση συμφωνεί και με το γεγονός ότι στο μέλλον ενυπάρχει η δυναμική της πιθανολογικής εξέλιξης που δεν υπάρχει στο παρελθόν. Ο Jacques Derrida(2) υποστηρίζει πως το ασυνεχές παρόν είναι θεμελιώδες για την κατανόηση της πραγματικότητας, η «μεταφυσική του παρόντος».
Παραπέμπει στον Husserl που υποστηρίζει πως η αυτοσυνείδηση βασίζεται στην «διαίσθηση» ως αφετηριακή διαδικασία νοηματοδότησης ενώ η ίδια η συνείδηση δεν είναι δυνατή χωρίς τις έννοιες που ο Husserl ορίζει ως «retention» και «protention» (σε ελεύθερη μετάφραση «κατακράτηση» και «προκράτηση»). Η ιδέα του Husserl είναι πως η διαίσθηση είναι διαδικασία επικοινωνίας του πριν και του μετά (εφικτότατη στα πλαίσια της άχρονης οντοφορικής ουσίας) οπότε δημιουργεί την αίσθηση του παρόντος. Η έννοια που υφέρπει σε όλη αυτήν την διαδρομή είναι η έννοια «χρόνος». Αν ακολουθήσουμε το σκεπτικό του Heidegger ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται την έννοια του χρόνου παρά μόνο ως «αθάνατη ύπαρξη» η οποία ταξιδεύει σε αυτόν αδιατάρακτα. Έτσι δημιουργείται η ύπαρξη Dasein (εν-υπάρχειν), κατά μια άλλη έννοια η «ύπαρξη εν χρόνω». Η έννοια της συνεχούς μεταβολής υπάρχει και στον Αριστοτέλη(3) όπου προσεγγίζεται η έννοια της ύλης και του σχήματος της. Η έννοια του ορίου ψηλαφείτε από πολλούς Έλληνες φιλοσόφους ως βασικό συστατικό της ύπαρξης (π.χ. Παρμενίδης(4)) και σήμερα μπορούμε να πούμε αντί του «cogito ergo sum», «habet confines ergo est» και αυτό είναι το αξίωμα της ύπαρξης. Νοούμενο όμως όχι μόνο στην ουσία του υλικού ορίου αλλά και του ενεργειακού και του οντοφορικού(5) (περισσότερα επ’ αυτού σε επόμενο άρθρο ενδεχομένως).
Το ερώτημα, κατόπιν τούτου είναι, το μέλλον είναι οντότητα ή έννοια; Ως οντότητα θα πρέπει να διαθέτει κάποιου τύπου όριο. Θα πρέπει δηλαδή να υπάρχουν σημεία εκτός του (που δεν ανήκουν σε αυτό). Είναι σχεδόν προφανές ότι το μέλλον είναι έννοια και όχι ύπαρξη. Το ίδιο συμβαίνει με το παρελθόν και το παρόν. Λανθασμένα θα μπορούσε να πει κανείς πως το μέλλον έχει όρια εν χρόνω άρα είναι οντότητα, όμως τα όρια των οποίων η ύπαρξη πιστοποιεί την ύπαρξη μιας οντότητας δεν είναι ποτέ χρονικά. Άλλωστε ο ίδιος ο χρόνος δεν είναι οντότητα αλλά έννοια. Γι’ αυτό άλλωστε δεν είναι συμπαντικά ομοιογενής αλλά η ροή του διαφοροποιείται τοπικά. Το μέλλον εξελισσόμενο εν χρόνω, μεταβάλλει συνεχώς την αφετηρία του, δημιουργώντας το παρόν, και βέβαια λόγω της εξέλιξης του, …έχει μέλλον.
1 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Phenomenology of Spirit (Oxford: Oxford University Press, 1978). Alfred Schutz, The Problem of Social Reality, ed. M. Natanson, vol. 1, Collected Papers (The Hague: Martinus Nijhoff, 1971)
2 Jacques Derrida, Speech and Phenomena : And Other Essays on Husserl’s Theory of Signs (Evanston: Northwestern University Press, 1973)., p. 51.
3 Φυσικά (236b.4)τρία γάρ ἐστιν ἃ λέγεται κατὰ τὴν μεταβολήν, τό τε μεταβάλλον καὶ ἐν ᾧ καὶ εἰς ὃ μεταβάλλει, οἷον ὁ ἄνθρωπος καὶ ὁ χρόνος καὶ τὸ λευκόν.(236b.5) ὁ μὲν οὖν ἄνθρωπος καὶ ὁ χρόνος διαιρετοί, περὶ δὲ τοῦ λευκοῦ ἄλλος λόγος. πλὴν κατὰ συμβεβηκός γε πάντα διαιρετά·
4 τὸ γὰρ οὔτε τι μεῖζον /8.45/ οὔτε τι βαιότερον πελέναι χρεόν ἐστι τῆι ἢ τῆι. / οὔτε γὰρ οὐκ ἐὸν ἔστι, τό κεν παύοι μιν ἱκνεῖσθαι / εἰς ὁμόν, οὔτ’ ἐὸν ἔστιν ὅπως εἴη κεν ἐόντος / τῆι μᾶλλον τῆι δ’ ἧσσον, ἐπεὶ πᾶν ἐστιν ἄσυλον· /8.49/ οἷ γὰρ πάντοθεν ἶσον, ὁμῶς ἐν πείρασι κύρει.
5 Ύλη, Ενέργεια, Οντοφορία. Την Οντοφορία εν δράσει την γνωρίζουμε ως Πληροφορία.
* Ο Δρ. Γιώργος Καμπουράκης είναι Καθηγητής Σχολής ΗΜΜΥ του ΕΜΠ, Δ/ντης Εργαστηρίου Επικοινωνίας, Ακουστικής & τεχνολογίας ΜΜΕ