* Του καθηγητή Γιώργου Καμπουράκη
Η θεμελιώδης άποψη του «διαφωτισμού» πως οι άνθρωποι διαθέτουν την ίδια λογική και πως αν τους δώσεις τα ίδια κατανοήσιμα δεδομένα θα καταλήξουν στο ίδιο συμπέρασμα-απόφαση, δεν ισχύει. Οι τελευταίες δεκαετίες μελετών σχετικών με τις λειτουργίες του εγκεφάλου, έχουν φέρει στο φως νέες απόψεις όσον αφορά στην λογική συμπεριφορά των ανθρώπων αλλά και ζώων με εξελιγμένο εγκέφαλο.
Οι κοινωνικές επιστήμες μελετούν τις υλικές αιτίες των κοινωνικών και πολιτικών διαδικασιών: φτώχεια, πείνα, ασθένειες, έλλειψη στέγης, έλλειψη εκπαίδευσης, ανεργία και άλλα. Όμως ο τρόπος σκέψης των ανθρώπων έχει πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Πώς άραγε καταλαβαίνουμε τις έννοιες: Ηθική, Αγορές, Ρόλος Κυβέρνησης, Θεσμοί ;
Ο τρόπος που οι κοινωνικοί επιστήμονες καταλαβαίνουν την «λογική» προφανώς επηρεάζει τις θεωρίες τους τόσον όσον αφορά στις υλικές αιτίες αλλά και τις γνωστικές αιτίες των κοινωνικών φαινομένων. Πολύ πρόσφατα υπάρχει η τάση στις κοινωνικές επιστήμες να υιοθετηθούν τα ευρήματα των Γνωστικών (cognitive) επιστημών και της έρευνας του εγκεφάλου, όσον αφορά στους μηχανισμούς λογικής σκέψης, στην διατύπωση θεωριών που αφορούν το αντικείμενό τους, το κοινωνικό γίγνεσθαι δηλαδή. Δεδομένου ότι κάθε μορφή σκέψης και ενδεχόμενης λογικής προέρχεται από κυκλώματα εγκεφαλικών συνάψεων, τα αποτελέσματα αυτών των διεργασιών είναι μη προφανή και υποχρεωτικά δημιουργούν την ανάγκη διεύρυνσης των κοινωνικών επιστημών ώστε να εξελιχθούν σε «νευρωνικές κοινωνικές επιστήμες». Ο λόγος για μια τέτοια εξέλιξη είναι το γεγονός ότι σκεφτόμαστε μέσω των νευρώνων του εγκεφάλου μας, αλλά δεν έχουμε ερευνήσει ακόμη το πώς αυτή η απλή αλήθεια επηρεάζει την κοινωνική μας ζωή.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει τρομερή πολυπλοκότητα. Είναι οργανωμένος σε περιοχές διασυνδεδεμένες μεταξύ τους. Κάθε νευρώνας συνδέεται με 1000 έως 10000 άλλους. Στην ηλικία των 5 ετών οι μισοί περίπου νευρώνες πεθαίνουν, όσοι χρησιμοποιούνται παραμένουν. Η νευρική δραστηριότητα πραγματοποιείται από την ροή ιόντων που ταξιδεύουν μέσα από τις νευρικές συνάψεις.
Η συχνή χρήση κάποιων συνάψεων τις «δυναμώνει» και τις κάνει πιο αποτελεσματικές. Όμως η ροή των ιόντων μέσα από τις συνάψεις είναι αργή διαδικασία (περίπου 5 χιλιοστά του δευτερολέπτου ανά σύναψη), η παράλληλη ενεργοποίηση των συνάψεων επιταχύνει τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Λειτουργίες που επαναλαμβάνονται αυτοματοποιούνται (μάθηση=άμεση ενεργοποίηση εγκεφαλικών κυκλωμάτων κατόπιν, π.χ. οδήγηση αυτοκινήτου ). Ομάδες νευρώνων μπορούν να ενεργοποιούν άλλους (Spreading activation) ή να εμποδίζουν την ενεργοποίηση η μία της άλλης (Mutual Inhibition). Η εξακολουθητική ενεργοποίηση νευρώνων βιώνεται ως αλυσίδα σκέψεων, και συνοδεύεται αν επαναληφθεί από «ενδυνάμωση» των συνάψεων που υπεισέρχονται σε αυτήν την διαδικασία, οπότε μπορεί να δημιουργηθεί ένα πιο μόνιμο νευρωνικό κύκλωμα που μπορεί να αποτελέσει μια «νευρωνική μεταφορά». Ένα είδος σύνδεσης, δηλαδή, μεταξύ πρωτογενών επί μέρους απεικονίσεων του κόσμου μέσα στον εγκέφαλο μας (πλαίσια). Τα πλαίσια είναι ότι και οι πίνακες σε μια ιδιωτική πινακοθήκη. Κάθε ένας περιέχει ένα μέρος του γενικότερου συνόλου και ο συνδυασμός δύο ή περισσοτέρων απεικονίζει πιο πολύπλοκα γεγονότα ή καταστάσεις. Οι νευρωνικές μεταφορές μπορούν να συνθέσουν περισσότερα του ενός πλαίσια και την Οντοφορία που περιέχουν. Τα κυκλώματα «αμοιβαίου αποκλεισμού» δημιουργούν την δυνατότητα συμπεριφορών που διέπονται από διαφορετικά αξιακά συστήματα. Για παράδειγμα ένας πολιτικός μπορεί να συμπεριφέρεται συντηρητικά για ένα θέμα και προοδευτικά για ένα άλλο. Στην πρώτη περίπτωση ο συντηρητικός αξιακός χώρος (κυκλώματα νευρώνων) απενεργοποιεί τον προοδευτικό και τούμπαλιν.
Η έννοια του νευρικού συστήματος ως βασικού διαβιβαστή των εντολών του εγκεφάλου προς τα υπόλοιπα μέρη του σώματος, ανθρώπων και ζώων, είναι ευρέως γνωστή και μάλιστα από την αρχαιότητα. Το πώς όμως ο εγκέφαλος σκέφτεται είναι ένας τομέας έρευνας πολύ ενεργός την τελευταία δεκαετία. Οι περισσότερες σκέψεις μας ανήκουν σε αυτό που ονομάζουμε «ασυνείδητο». Η δομή τους αποτελείται από βασικές εικόνες-«σχήματα», πλαίσια, μεταφορές και αφηγήματα, αλλά και κατηγορίες που ορίζονται από πρότυπα πολλών ειδών «μη αναγκαίων αλλά ικανών» συνθηκών. Θα πρέπει δηλαδή η κριτική κοινωνική σκέψη να εγκαταλείψει τα στερεότυπα της απλής λογικής ή της «ευθυκρισίας του διαφωτισμού» και να στραφεί στην «λογική της πραγματικότητας» όπως αυτή λειτουργεί στα πλαίσια των εγκεφαλικών διαδικασιών.
Τα πλαίσια σύμφωνα με τον Erving Goffman είναι οι βασικοί δομικοί σχηματισμοί του μυαλού που ορίζουν την αντίληψη μας συνεχώς. Τι περιέχει ένα πλαίσιο; Περιέχει τα στοιχεία που ουσιαστικά συνθέτουν μια διαδικασία πράξεων ή ανήκουν σε ένα σύνολο εικόνων-οντοτήτων που καθορίζουν ένα σύστημα. Για παράδειγμα το πλαίσιο «ταβέρνα», Υποσύνολο του πλαισίου «χώρος εστίασης». περιέχει τις έννοιες-εικόνες του πελάτη, του φαγητού, της πληρωμής, του σερβιτόρου κ.λπ. Έτσι τα δομημένα πλαίσια που ο καθένας έχει κατά νουν, είναι οι κοινές αναφορές που ρυθμίζουν την κοινωνική ζωή.
Όμως επειδή η «πραγματικότητα» είναι η εικόνα που έχουμε για τον εξωτερικό υλικό κόσμο μέσω της εγκεφαλικής δραστηριότητας η οποία πραγματοποιείται μέσω των εγκεφαλικών κυκλωμάτων και συντίθεται από τα διαθέσιμα πλαίσια μεταφορές και αφηγήματα που εν γένει διαφέρουν, η αντιληψιμότητα του κόσμου και ιδιαίτερα του υλικού, δημιουργεί την υποκειμενικότητα η οποία για τον καθένα είναι «αντικειμενικότητα». Αυτό είναι γνωστό σε όλους σχεδόν, από χιλιετίες πριν.
Προφανώς όλοι αντιλαμβάνονται πως ένας άνθρωπος με πολύ μειωμένη ευαισθησία σε μια από τις πέντε αισθήσεις έχει διαφορετική εικόνα του κόσμου. Το πλαίσιο «ταβέρνα» για κάποιον με ελάχιστη όραση περιέχει τα βασικά στοιχεία πελάτης, φαγητό, πληρωμή, σερβιτόρος αλλά δεν περιέχει τα οπτικά στοιχεία. Οι γυναίκες έχουν εκ κατασκευής τετραπλάσια δυνατότητα να διακρίνουν τα χρώματα από τους άνδρες, εξ ου και «κεραμιδοκοραλοκόκκινο» ανύπαρκτο για τους άνδρες!. Η αίσθηση του χρώματος καθορίζεται από φυσικές παραμέτρους όπως το μήκος κύματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας η ένταση και χρωματικό περιεχόμενο του περιβάλλοντος φωτισμού αλλά και σωματικές παραμέτρους όπως ο αριθμός των «κονίων» στον αμφιβληστροειδή του ματιού και τα εγκεφαλικά κυκλώματα που αναλύουν την πληροφορία από τα κονία. Έτσι το «χρώμα» είναι μια περιστασιακή, και ενδεχομένως υποκειμενική, ιδιότητα των οντοτήτων του υλικού κόσμου κυρίως.
Αν δεχθούμε την άποψη του «διαφωτισμού» περί ορθολογικότητας τότε συνδυάζοντας την με την επιστήμη μπορούμε να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο. Ένας καλύτερος κόσμος είναι το ιδανικό κάθε προοδευτικού ανθρώπου όμως για να προσεγγισθεί χρειάζεται αλλαγή «παραδείγματος» όσον αφορά την πραγματική ορθολογικότητα. Οι βασικές αρχές σκέψης του διαφωτισμού είναι τα βάθρα της πολιτικής σκέψης και κατά συνέπεια των δημοκρατικών θεσμών.
Όμως:
1ος Μύθος: Η σκέψη είναι συνειδητή.
Οι διαδικασίες που κινητοποιούνται για την κατανόηση μιας παραγράφου συμπεριλαμβανομένων των συντακτικών και γραμματικών κανόνων, των φωνημάτων, του σημασιολογικού περιεχομένου των λέξεων μπορούν εύκολα να δώσουν την ποσότητα των μη συνειδητών διαδικασιών που χρησιμοποιούνται για να προκύψει η συνειδητή κατανόηση της μικρής αυτής παραγράφου. Η συνείδηση είναι η κορυφή του παγόβουνου της λογικής σκέψης.
2ος Μύθος: Μπορούμε να κάνουμε μη διαμεσολαβημένες σκέψεις για τον κόσμο.
Η σχέση των λογικών σκέψεων μας και του κόσμου διαμεσολαβείται από τον εγκέφαλο και το σώμα μας.
3ος Μύθος: Στις σκέψεις δεν συμμετέχει το σώμα
Οι σκέψεις προέρχονται από την ενεργοποίηση των νευρικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου και σε αυτήν την διαδικασία συμμετέχει το σώμα. Οι δράσεις του σώματος νοηματοδοτούν την σκέψη. (Τί θα μπορούσε να σκεφτεί ένας άνθρωπος χωρίς αισθήσεις;)
4ος Μύθος: Οι λέξεις ορίζονται απ’ ευθείας ως καταστάσεις του εξωτερικού κόσμου.
Δεν υπάρχει άμεσος τρόπος νοηματοδότησης των λέξεων ανεξάρτητος από το πλαίσιο εγκεφάλου και σώματος. Όλες οι λέξεις των φυσικών γλωσσών ορίζονται σύμφωνα με τα ενσωματωμένα πλαίσια και όχι τον εξωτερικό κόσμο.
5ος Μύθος: Το συναίσθημα δεν συμμετέχει στις σκέψεις
Συμβαίνει το εντελώς αντίθετο. Για παράδειγμα, βλάβη στον εγκέφαλο μπορεί να δημιουργήσει έλλειψη συναισθημάτων, άρα έλλειψη επιθυμιών αφού οι έννοιες «μου αρέσει» «δεν μου αρέσει» δεν υφίστανται. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η μη γνώση της επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας των πράξεων μου από τους άλλους και κατά συνέπεια αδυναμία επιλογής λογικών στόχων. Η ορθολογικότητα της σκέψης χρειάζεται το συναίσθημα άλλως οι δράσεις δεν είναι «ορθολογικές».
6ος Μύθος: Η σκέψη είναι λογική και κυριολεκτική
Οι ενσωματωμένες ιδεατές δομές έχουν δικές τους «λογικές», σε πολλές περιπτώσεις άσχετες με την μαθηματική λογική. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι σκέψεις είναι “υποκειμενικές” διότι ο εξωτερικός κόσμος και ο κοινωνικός περίγυρος βάζουν περιορισμούς στην εμπειρία μας. Η βασική δομή της σκέψης είναι αμφιδραστική και χρειάζεται τόσο το άτομο αλλά και το περιβάλλον του για να λειτουργήσει.
7ος Μύθος: Οι Κατηγορίες ορίζονται από αναγκαίες και ικανές συνθήκες
Οι Κατηγορίες δομούνται από πρότυπα. Κοινωνικά στερεότυπα με πολλαπλά αποτελέσματα μπορούν να προκαλέσουν κοινωνικές καταστροφές και στις περισσότερες περιπτώσεις την καθημερινότητα.
8ος Μύθος: Η σκέψη υπηρετεί το ίδιο συμφέρον
Δεν είναι εντελώς μύθος συμβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις, όμως η «εν συναίσθηση» είναι φυσική κατάσταση που υπάρχει ως σωματική και εγκεφαλική δράση οπότε βρίσκεται στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Οι κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις εξυπηρετούνται από την ικανότητα μας για ορθή σκέψη.
9ος Μύθος: Τα συστήματα ιδεών είναι μονολιθικά
Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο να έχουμε δύο τουλάχιστον αξιακά συστήματα στον ίδιο εγκέφαλο.[το Σάββατο «πάρτι» και την Κυριακή στην Εκκλησία!]. Το κάθε αξιακό σύστημα έχει τα δικά του νευρωνικά κυκλώματα τα οποία μάλιστα λειτουργούν απαγορευτικά (inhibition) για την ενεργοποίηση του άλλου συστήματος (ενδεχομένως όχι απόλυτα). Το ίδιο συμβαίνει και στην πολιτική, όπου κάποιος μπορεί να έχει συντηρητικές απόψεις για ένα ζήτημα και προοδευτικές για ένα άλλο, και αν δεν παρουσιαστούν ανησυχητικές αντινομίες οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν «γνωστική παραφωνία» και αλλαγές, τα δύο συστήματα δουλεύουν εναλλάξ ανεμπόδιστα.
10ος Μύθος: Οι λέξεις έχουν σταθερό νόημα και οι ιδέες σταθερή λογική
Η λέξη ελευθερία έχει αποδειχθεί ότι σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα αλλά και μεταξύ του πληθυσμού του ίδιου πολιτισμικού χώρου. Το σύστημα αξιών μιας ομάδας ή ενός ατόμου μπορεί να δημιουργήσουν ενδιαφέρουσες αντικρουόμενες ιδέες και σκέψεις όταν αλλάζουν ή διαφέρουν. Το νόημα των λέξεων μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να δημιουργήσει εκρηκτικές καταστάσεις όταν δεν υποστηρίζεται από κοινές αξίες.
11ος Μύθος: Η αλήθεια ελευθερώνει. Αν αρκετοί άνθρωποι γνωρίζουν την αλήθεια περί κοινωνικών θεμάτων, θα αλλάξουν την στάση τους προς όφελος της κοινωνίας.
Η θεωρία του διαφωτισμού είναι επιστημονικά ανεπαρκής ως υπόβαθρο των κοινωνικών επιστημών οι οποίες θα πρέπει να υιοθετήσουν τα ευρήματα των γνωστικών και επιστημών του εγκεφάλου τουλάχιστον όσον αφορά στην διαδικασία της «ορθής σκέψης».
* Ο Δρ. Γιώργος Καμπουράκης είναι Καθηγητής Σχολής ΗΜΜΥ του ΕΜΠ, Δ/ντης Εργαστηρίου Επικοινωνίας, Ακουστικής & τεχνολογίας ΜΜΕ