Η Καθαρά Δευτέρα είναι η έναρξη της σαρακοστής, της νηστείας του Πάσχα. Είναι μια ημέρα πολύ σημαντική για τους χριστιανούς, καθώς είναι και το τέλος των Αποκριών, οι οποίες ξεκινούν την Τσικνοπέμπτη και ολοκληρώνονται την Καθαρά Δευτέρα. Είναι μια κινητή εορτή, η οποία εξαρτάται από τις ημερομηνίες του Πάσχα και πέφτει πάντοτε 48 ημέρες πριν την Κυριακή του Ορθόδοξου Πάσχα. Επίσης, είναι η μόνη Δευτέρα μέσα στον χρόνο που αγαπάμε λόγω του ότι είναι αργία!
Η ονομασία της ημέρας
Η ονομασία της ημέρας αυτής προέρχεται από τους χριστιανούς, διότι καθώς ξεκινά η νηστεία της σαρακοστής, εκείνοι καθαρίζονται και εξαγνίζονται πνευματικά και σωματικά. Επίσης, η Κυριακή πριν την Καθαρά Δευτέρα ονομάζεται «της Τυροφάγου» επειδή είναι η τελευταία μέρα που τρώμε γαλακτοκομικά.
Το τραπέζι
Το τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας είναι πλούσιο σε αλοιφές, υδατάνθρακες, λιπαρά οξέα και πρωτεΐνες. Τα best of του τραπεζιού είναι ο ταραμάς, οι ελιές, τα θαλασσινά, ο μακεδονικός χαλβάς και φυσικά η λαγάνα. Συνήθως, μαζευόμαστε οικογενειακώς ή και με φίλους στο σπίτι, τρώμε όλα τα υπέροχα σαρακοστιανά φαγητά, δηλαδή νηστίσιμα, και πίνουμε είτε κρασί, είτε τσίπουρο είτε ούζο. Δεν μπορούν να λείπουν και τα ντολμαδάκια από το γιορτινό τραπέζι μας φυσικά.
Η λαγάνα
Η λαγάνα είναι ένα είδος ψωμιού, άζυμου, χωρίς μαγιά ή προζύμι, το οποίο παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα. Η λαγάνα, από αρχαιοτάτων χρόνων, από τον Αριστοφάνη ακόμη, στο έργο του «Εκκλησιάζουσες» αναφέρει το «λαγάνα πίπτεται», καθώς θεωρείται ότι είναι το γλύκισμα των φτωχών.
Υπάρχει και ένας δημοτικός σατυρικός θρήνος σχετικός με την Καθαρά Δευτέρα:
Τ’ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα;
Πεθαίν ο Κρέος, πέθανε, ψυχομαχάει ο Τύρος
σηκώνει ο Πράσος την ουρά κι ο Κρέμμυδος τα γένεια
Μπαλώστε τα σακούλια σας, τροχίστε τα λεπίδια
και στον τρανό τον πλάτανο, να μάσουμε στεκούλια.
Τα κούλουμα
Η ετυμολογία της λέξης «κούλουμα» έχει δύο εκδοχές. Η πρώτη λέγεται ότι ο λαογράφος, Νίκος Πολίτης, θεωρεί ότι η λέξη κούλουμα προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Δηλαδή μέσω αυτής της λέξης σηματοδοτεί το τέλος των Αποκριών. Σύμφωνα με μια διαφορετική εκδοχή, πάλι από λατινική λέξη, την columna (κολούμνα), που σημαίνει κολώνα, εννοεί ότι το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας πραγματοποιήθηκε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Ο χαρταετός
Ο χαρταετός είναι ένα έθιμο που συνήθως πραγματοποιείται από τους γονείς για τα παιδιά. Φυσικά, ο γονέας διασκεδάζει το ίδιο όσο και τα παιδιά του με όλη τη διαδικασία του πετάγματος του χαρταετού. Αφού λοιπόν, έχεις έτοιμο τον αετό σου, ετοιμάζεις και το σχοινί και τρέχοντας, σαν σαΐτα, πετάς ψηλά το χαρταετό σου με την προϋπόθεση ότι ο αέρας θα είναι με το μέρος σου. Το έθιμο αυτό, λοιπόν, λέγεται ότι συμβολίζει την ανάγκη του ανθρώπου να εξυψωθεί πνευματικά αλλά και σωματικά. Με το βλέμμα προς τον ουρανό, προσποιούμαστε ότι κι εμείς εκείνη τη στιγμή μπορούμε να βρεθούμε δίπλα στον χαρταετό και να ελευθερωθούμε στιγμιαία. Πριν αρκετά χρόνια, ας πούμε στα 80s-90s και παλαιότερα, τα παιδιά έφτιαχναν μαζί με τους γονείς τους τον χαρταετό που θα πετούσαν την Καθαρά Δευτέρα. Βέβαια, υπήρχαν και οι κλασικοί χαρταετοί στα καταστήματα παιχνιδιών, όμως ο χρόνος που περνούσαν με τους γονείς τους για να φτιάξουν το δικό τους χαρταετό ακριβώς έτσι όπως τον ήθελαν, ήταν αξία ανεκτίμητη.
Το γαϊτανάκι
Σε όλη σχεδόν τη χώρα, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, διαδραματίζεται το «γαϊτανάκι», ένα έθιμο χορευτικό, το οποίο προέρχεται από τη Μικρά Ασία. Στη μέση βρίσκεται ένας κυλινδρικός και αρκετά ψηλός δοκός, τοποθετημένος στο έδαφος, και γύρω του κρέμονται κορδέλες σε διάφορα χρώματα. Αφορά μικρούς και μεγάλους καθώς οι πιο μεγάλοι βρίσκονται στην εξωτερική μεριά ενώ οι μικροί στην εσωτερική και κρατώντας από μια κορδέλα ο καθένας, με τους ρυθμούς της μουσικής, χορεύουν γυρνώντας κυκλικά. Έτσι, όλοι μαζί μπορούν να διασκεδάσουν παρέα και να βιώσουν ένα ελληνικό παραδοσιακό έθιμο.