Οι ειδικοί κατέληξαν: Στοχαζόμαστε τα πράγματα περισσότερο από όσο πρέπει

Σύμφωνα με το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας, σχεδόν το ένα τρίτο των ενηλίκων των ΗΠΑ έχει βιώσει τουλάχιστον μία μορφή αγχώδους διαταραχής σε κάποια στιγμή της ζωής του. Επιπλέον, το άγχος στις Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκεται σε άνοδο με δραστικές αυξήσεις να καταγράφονται ακόμη και στα χρόνια που προηγήθηκαν της πανδημίας. Και, ωστόσο, ενώ οι ψυχολογικές μετρήσεις και τα διαγνωστικά εγχειρίδια μπορούν να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε και να θεραπεύσουμε όσους πάσχουν από άγχος, δεν επαρκούν για να το εξηγήσουν. Πράγματι, παρά τη σχεδόν πανταχού παρούσα παρουσία του άγχους -ποιος δεν έχει νιώσει άγχος κάποια στιγμή;- η έννοια του άγχους παραμένει αδιαφανής.

Το γιατί συμβαίνει αυτό μπορεί να έχει να κάνει με το γεγονός ότι το άγχος είναι απίστευτα συνηθισμένο. Έχουμε την τάση να μην αναγνωρίζουμε, πόσο μάλλον να καταλαβαίνουμε, τα πράγματα που βιώνουμε περισσότερο. Περισσότερο από αυτό, όμως, είναι το γεγονός ότι η αιτία του άγχους κάποιου είναι συχνά ασύλληπτη. Το άγχος έχει την ικανότητα να χτυπάει όταν τα πράγματα πάνε καλά. Εν μέσω αγώνων και χάους, απουσιάζει αισθητά. Αλλά όταν η συμφορά υποχωρεί και η ένταση επιλύεται, μόνο τότε σηκώνει το απειλητικό του κεφάλι.

Αυτή η αινιγματική ιδιότητα συγκέντρωσε την προσοχή του υπαρξιακού φιλοσόφου του 19ου αιώνα Søren Kierkegaard, ο οποίος αφιέρωσε πολλαπλά έργα στην ανάλυση του άγχους, τόσο θεωρητικά όσο και βιωματικά. Για τον Κίρκεγκωρ, το άγχος είναι στενά συνδεδεμένο με την αυτοκριτική – τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουμε ως άτομα και την ικανότητά μας να εξετάζουμε κριτικά τον εαυτό μας. Τα ανθρώπινα όντα, λέει, διαθέτουν μια ικανότητα που φαίνεται να απουσιάζει από άλλα έμβια όντα. Έχουμε αυτοσυνείδηση. Ο ψυχισμός μας δεν είναι απλώς στραμμένος προς τα έξω στον κόσμο γύρω μας. Μπορούμε να σταματήσουμε και να αναστοχαστούμε πάνω στη συμπεριφορά μας. Μπορούμε να αξιολογήσουμε τον εαυτό μας.

Αυτή η ικανότητα αυτοεξέτασης έχει δικαίως επαινεθεί σε όλη την ιστορία της ανθρώπινης σκέψης. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, “η ανεξερεύνητη ζωή δεν αξίζει να ζει κανείς”, και μέρος της δουλειάς μας ως θεραπευτές είναι να βοηθήσουμε να έρθουν στη συνείδηση παρελθοντικές εμπειρίες που παραμένουν καταπιεσμένες και έτσι κρυμμένες από τη συνειδητή ζωή των ασθενών μας. Ωστόσο, για τον Κίρκεγκωρ, τα οφέλη της αυτοκριτικής δεν έρχονται χωρίς τα μειονεκτήματά τους. Το να έχεις αυτογνωσία, λέει, σημαίνει να είσαι υπεύθυνος, να αναγνωρίζεις ότι εμπλέκεσαι στις ζωές -και, επομένως, στον πόνο των άλλων. Όταν αναστοχαζόμαστε τον εαυτό μας, συχνά παρατηρούμε τους τρόπους με τους οποίους δεν έχουμε ανταποκριθεί σε αυτή την ευθύνη, τις φορές που την έχουμε αποφύγει ή ακόμη και απλώς παραμελήσει.

Η ευθύνη αυτή, λέει ο Κίρκεγκωρ, πηγάζει από το γεγονός ότι, ως όντα με αυτοσυνείδηση, αναγνωρίζουμε την ελευθερία που έχουμε να επιλέγουμε ανάμεσα σε διάφορες δυνατότητες. “Ένα δέντρο ανάμεσα στα δέντρα, μια γάτα ανάμεσα στα ζώα”, για να χρησιμοποιήσουμε τη διάσημη διατύπωση του Καμύ, δεν αναλογίζεται ποτέ το γεγονός ότι θα μπορούσε να είχε ενεργήσει διαφορετικά. Δεν κοιτάζει πίσω και δεν μετανιώνει για τις επιλογές του. Επιπλέον, τα όντα αυτά δεν προβλέπουν ένα απραγματοποίητο μέλλον και δεν βλέπουν τις μυριάδες δυνατότητες που βρίσκονται μπροστά τους.

Τα ανθρώπινα όντα, από την άλλη πλευρά, το κάνουν. Για εμάς, το άγχος αφορά αυτά που έχουμε κάνει (ή δεν έχουμε κάνει) και αυτά που θα μπορούσαμε να κάνουμε (ή να μην κάνουμε). Είναι άγχος για το γεγονός ότι, ως ελεύθερα όντα, ζούμε με έναν άπειρο αριθμό δυνατοτήτων μπροστά μας και έναν άπειρο αριθμό μη πραγματοποιημένων δυνατοτήτων που βρίσκονται ήδη πίσω μας. Ενώ η ζωή μας αποτελείται από τις στιγμές που πραγματικά βιώνουμε, ο ψυχισμός μας βασανίζεται από δυνατότητες που δεν έχουν συμβεί ποτέ ή δεν θα συμβούν ποτέ.

Αυτός ο τρόπος με τον οποίο “βρισκόμαστε πάντα μπροστά από τον εαυτό μας”, όπως τον αποκαλεί ο Γερμανός φαινομενολόγος Μάρτιν Χάιντεγκερ, οδηγεί σε μια άλλη αγχωτική διαπίστωση: Θα πεθάνουμε. Ο Χάιντεγκερ, ο οποίος επηρεάστηκε βαθύτατα από τον Κίρκεγκωρ, αποδίδει τα αισθήματα της αέναης αγωνίας μας στο γεγονός ότι αναγνωρίζουμε, τουλάχιστον σιωπηρά, ότι από τις διάφορες δυνατότητες που βρίσκονται μπροστά μας, μόνο μία είναι βέβαιο ότι θα γίνει πραγματικότητα. Τα ανθρώπινα όντα ζουν, λέει, ως “όντα προς τον θάνατο”. Αυτό που εννοεί με αυτό είναι ότι η ζωή μας διαμορφώνεται από την επίγνωση (και την αγωνία) της τελικής μας μοίρας. Και όσο πιο ξεκάθαρα αντιλαμβανόμαστε αυτή τη μοίρα, τόσο πιο ανήσυχοι γινόμαστε.

Εδώ έγκειται το πρόβλημα με την αυτοκριτική. Ο λόγος που το άγχος δεν εμφανίζεται σε περιόδους τεράστιου αγώνα είναι επειδή, όταν αντιμετωπίζει κανείς δυσκολίες, αναλώνεται στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Η αναταραχή στερεί από κάποιον τον ελεύθερο χρόνο που χρειάζεται για να κάνει ένα βήμα πίσω και να σκεφτεί για τη ζωή. Αναγκάζει κάποιον να υπάρχει ασυνείδητα -δηλαδή χωρίς να αναστοχάζεται- και λόγω της απροσεξίας του να ενσαρκώνει ένα είδος άγνοιας που για τον Κίρκεγκωρ προσεγγίζει την αθωότητα.

Μια τέτοια αθωότητα, ωστόσο, δεν είναι η λύση στο άγχος. Κάθε άλλο. Διότι δεν είναι μόνο η αθωότητα κάποιου που -όπως ένα ελάφι που ανοιγοκλείνει τα μάτια του στα φώτα της δημοσιότητας- δεν αναγνωρίζει τον κίνδυνο της κατάστασής του, αλλά είναι επίσης μια αθωότητα που δεν μπορεί να διατηρηθεί. Αργά ή γρήγορα, κάποιος θα αναγκαστεί να αντιμετωπίσει το άγχος που είναι εγγενές στην ανθρώπινη κατάσταση. Ως εκ τούτου, είναι επιτακτική ανάγκη να μην το αποφεύγει κανείς.

Σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ, ο δρόμος πέρα από το άγχος περνάει παραδόξως μέσα από το άγχος. Η αυτοεξέταση μπορεί να προκαλέσει άγχος, αλλά το ίδιο προσφέρει και μια πορεία προς τα εμπρός. Μας επιτρέπει να αναστοχαστούμε τις επιλογές που έχουμε κάνει και να οραματιστούμε τη δυνατότητα αλλαγής. Όσο παραμένουμε ανυποψίαστοι για το γεγονός ότι υπάρχουμε ως ελεύθερα όντα, μια τέτοια δυνατότητα μας αποκλείεται. Όμως, για τον Κίρκεγκωρ, πίστη σημαίνει να βλέπεις το αδύνατο να γίνεται δυνατό, να βλέπεις το άγχος σου να μετατρέπεται σε μέσο με το οποίο μπορείς να αναπαυθείς στον εαυτό σου και (ποιος ξέρει;) ίσως ακόμη και να νιώσεις στιγμές αποδοχής και αυθεντικής χαράς.

Must read

Related Articles